Piše profesor Dejan Kreculj
Pijace su oduvek bile više od mesta za prodaju i kupovinu. One su predstavljale središta društvenog života, gde su se ljudi okupljali, razmenjivali vesti i uspostavljali veze.
Zabeleženo je da je u našem gradu još 1796. godine postojala „turska pijaca“, na kojoj su samo Kovinci, od svih graničara, imali dozvolu da prodaju višak robe – žito, stoku i druge proizvode. Pijaca je radila nedeljom, pod nadzorom vojno-ekonomskog zvanja Granice, graničara i Kontumacionog zvanja. Kontumac je bio poseban tip karantina koji se u prošlosti uspostavljao na državnim granicama, posebno onima koje su bile u kontaktu s područjima u kojima su često harale zarazne bolesti. Njegova primarna svrha bila je zaštita od epidemija, ali je imao i druge važne funkcije.
Kovinski kontumac uspostavljen je 1868. godine kako bi zaštitio monarhiju od epidemija koje su često pogađale Osmansko carstvo. Istovremeno je služio i kao carinska stanica, gde su se kontrolisale robe i naplaćivale dažbine. Zgrada cerinarnice i danas postoji, na bregu kod Starog grada. Sam kontumac i parlatorijum bili su van grada na prelazu Dunava kod Ibrifora. Naziv „kontumac“ dolazi od latinske reči contumacia, što znači „tvrdokornost“ ili „neposlušnost“ – što se odnosilo na činjenicu da su ljudi u karantinu morali biti strpljivi i poštovati stroga pravila izolacije. U parlatorijumu se moglo susretati bez dodira i razgovarati bez fizičkog kontakta i pod kontrolom službenih lica. Kako je zabeleženo, na „turskoj pijaci“ u našem gradu nedeljom je bilo „dozvoljeno da Turci i Srbijanci s desne obale dođu i trguju s Kovincima bez posebnog dokumenta – pismena“ (pìsmeno – akcenat na slogu „pi“, imenica sa značenjem službeni akt, dokument; i danas u pravnoj terminologiji).
Glavni pijac nalazio se na trgu ispred katoličke crkve Svete Terezije Avilske. To je prvenstveno bio „muški pijac“, gde se trgovalo stokom i žitaricama, dok je o praznicima bio pretvoren u vašar. Drugi pijac bio je južnije, na mestu gde se ulice razdvajaju ka severu i Crnoj bari na jednu stranu i prema železničkoj stanici, odakle se dalje putovalo ka Bavaništu i Pančevu, na drugu stranu. Danas je to trg bez zvaničnog naziva kod zgrade opštine. Iz tog perioda sačuvana je fotografija na kojoj je ovo mesto označeno kao „Markt-Platz“, odnosno „pijačni trg“ (naslovna fotografija).
Ova lokacija bila je prometno čvorište, jer se nalazila između administrativnog centra – trga s parkom princeze Elizabete, gde su bile smeštene sudske, školske i sreske administrativne ustanove – i severnijeg trga, gde se održavao glavni pijac. Njih je povezivao Bazar, koji je služio kao trgovačka veza između ova dva ključna mesta.
Da je ovo mesto dugo bilo pijaca, potvrđuje i sećanje iz detinjstva – slušao sam kako su stariji govorili da je pre današnje lokacije, pijaca bila na potezu od Surduka do Nikolićeve apoteke, prema Dunavcu.
Još kao dete pamtim kako je nedelja bila pijačni dan – jedini kada se kupovalo i trgovalo, jer se tada radilo svih šest dana u nedelji, a subotom se išlo u školu i radile su fabrike. Pijaca se nalazila na ograđenom prostoru s velikom kapijom i kapidžikom prema Dunavcu. Plac je bio popločan ciglama, s redovima drvenih tezgi. Mnoštvo ljudi, njihova užurbanost i gužva činili su pijacu mestom posebnog doživljaja za mene, dečaka koji je svim prolaznicima bio tek do pojasa.
Odlazilo se kad bi se mama i tetka dogovorile – a mene su vodile jer nije bilo nikog od odraslih da bude samnom u stanu. Posle pazara sledila bi neka poslastica ili voće, tek kupljeno na tezgi. Za starije, ritualni deo dana bio je ispijanje kafe, uz obavezno dugotrajno mlevenje u ručnom mlinu i gledanje u šolju – uz strogo pravilo da niko ne sme pod stolom prekrstiti noge, jer se „kafa neće otvoriti“. A zatim bi sledilo spremanje tradicionalnog nedeljnog banatskog ručka, od supe do štrudle.
Negde sedamdesetih ili osamdesetih godina, otišao sam s ocem do pijace, zapravo do „Napretkove“ gvožđare preko puta. Tu smo sreli tatinog starog prijatelja, čika Tonija, koji je, pogledavši prema pijaci, počeo da nam priča kako je na tom mestu išao u školu. Kuća na uglu, u kojoj je ranije bila kafana, bila je školska zgrada, a sama pijaca nekadašnje školsko dvorište s kapijom i šupama za ogrev. Njegove reči preoblikovale su moju sliku o tom mestu, dajući mu potpuno novi smisao.
Pijace su vekovima bile mesta trgovine, susreta i razmene, od „turske pijace“ iz 18. veka do modernih pijačnih prostora. One su bile više od tržišta – bile su društveni centri, mesta gde su se ljudi povezivali, slavili, planirali i gradili zajednički život. Sećanja na nekadašnje pijace u Kovinu danas žive kroz priče i uspomene, dok nove generacije i pored brojnih trgovinskih lanaca, nastavljaju tradiciju kupovine na istim mestima, ali u drugačijem vremenu i okolnostima.
