Piše profesor Dejan Kreculj
Žandarmerija i policija u Kovinu tokom Austrougarske bile su deo šire strukture bezbednosnih službi Ugarske, koje su imale zadatak da održavaju red i zakon u raznovrsnim multietničkim regijama poput Banata.
U okviru Banatske vojne krajine, osnovane 1764. godine, Kovin je bio jedno od važnih naselja. Organizacija je bila zasnovana na graničarskim pukovima, koji su kombinovali vojnu i civilnu vlast. Stanovnici, poznati kao graničari (Grenzer), služili su kao vojnici u zamenu za zemlju i poreske olakšice. Regimente su bile podeljene prema etničkim grupama, a svaki puk imao je određeni teritorijalni opseg. Nakon demobilizacije Vojne krajine 1871–1873, ove jedinice su integrisane u redovne administrativne strukture Ugarske.
Početkom prošlog veka, naš grad bio je značajan administrativni i trgovački centar juga Ugarske, pa su ovde bile stacionirane lokalne policijske jedinice koje su delovale u skladu sa zakonima Austrougarske monarhije. Policija i žandarmerija često su delovale u tesnoj saradnji, posebno u periodima političkih previranja ili kada su se suočavale s izazovima poput migracija, a mi smo na Dunavu, širenja trgovinskih puteva ili socijalnih nemira, koji su pratili modernizaciju u to vreme. U Kovinu, policijska stanica bila je smeštena preko puta Kraljevskog sreskog suda, čime je olakšana administrativna saradnja.
Nakon raspada Austrougarske, policijske službe preuzela je nova država. Policija u Kovinu sada deluje u okviru jugoslovenskog sistema, sa centralnim upravljanjem iz Beograda. Fokus je bio na obezbeđivanju teritorijalnog integriteta i suzbijanju socijalnih i političkih nemira, posebno zbog etničkih i političkih tenzija. Organizacija je uključivala činove od žandara do komandira stanice, a glavni zadaci su bili zaštita imovine, javnog reda i borba protiv kriminala.
Posle Drugog svetskog rata, žandarmerija je zamenjena Narodnom milicijom, koja je delovala kao centralizovani bezbednosni organ nove Jugoslavije. Ona je bila ključna za sprovođenje mera unutrašnje bezbednosti i političke kontrole, praćenja političkih aktivnosti, sprovođenje državnih mera, dok su specijalne jedinice bdile i delovale nad bilo kakvim naznakama političkih previranja. Komandna struktura bila je strogo hijerarhijska, sa istaknutim mestom lokalnih stanica u manjem gradovima poput Kovina.
Osim regularnog aktivnog sastava postojao je izvestan broj odabranih, beskompromisno lojalnih saradnika zaduženih za praćenje i dojavljivanje u svakom kolektivu, od potkazivanja za ispričani vic, što je bilo kažnjivo kao verbalni delikt, do redovnog odlaženja u crkvu i dostavljanja izveštaja ko je bio i šta se dešavalo. Ova praksa “Alekse Žunića, Nušićevog sreskog špijuna” dugo je opstala, verovatno i do današnjih dana pošto se sećam da je godinama moralo da se pazi pred kim se nešto priča i šta se priča, posebno što je moja porodica bila pod stalnom prismotrom s obzirom da mi je otac bio golootočki logoraš, a stric u političkoj emigraciji.
Stanica žandarmerije i policije, kao što sam rekao, bila je locirana odmah do suda, na trgu gde je park princeze Elizabete, današnji veliki park kod škole. To je prilično prostrana masivna prizemna zgrada sa dosta slobodnog prostora oko nje. Od suda ju je razdvajao samo iskopani usek, prokop koji je povezivao Srpsku ulicu sa nivoom gornjeg trga i omogućavao zapregama da lakše savladaju uspon. Tek rušenjem zgrade suda ova formacija je zatrpana i postala današnji asfaltirani nagib kojim se izlazi na predškolsku ustanovu. Inače, kako mi je teča bio sudija kovinskog suda, imao sam prilike da kao dete, kada bi sud prestao da radi, a domari tetka Mariška i njen suprug čika Roman čistili prostorije, ulazim u sudsko dvorište iza velike zgrade gde se nalazila zgrada sudskog zatvora. Bila je to, kako bi se sada reklo, pritvorska jedinica, ne sećam se da je ikada bilo nekog u njoj, pošto i u stara vremena izvršenje zatvorske kazne nije bilo u Kovinu, verovatno zbog malog broja osuđenika.
Stanica milicije je potom preseljena, kako su nekad stari Kovinci, pa i moji roditelji, govorili, u zgradu “kod Dinusa” ili zgradu “Pučke banke”. Veliku i lepu zgradu filijale Pučke banke Pančevo (reč “puk, pučanstvo” je sinonim za narod, od latinskog populus – narod, rimski narod; i patriciji i plebejci), koju je do 1921. godine vodio Janoš Dinus, upamtio sam po tome da mi je tu, u stanici milicije, 1978. godine izdata prva vozačka dozvola.
Inače, zgrada se nalazi preko puta od Doma JNA, ali kako ni njega više nema, već dugo vremena poznat je orijentir kiosk “Bart”. Ova privremena lokacija milicije bila je sve dok nije porušena drvara u glavnoj ulici kod Dunavca i izgrađena sadašnja stanica policije. Deleći sudbinu ovakvih kapitalnih objekata, vrednih zaštite kao deo kultrunog nasleđa našeg grada, i ova zgrada je na sigurnom putu da nestane.
