Kovin u fokusu: Despinića ćuprija

Piše i seća se Dejan Kreculj

Od svega što čovek u životnom nagonu podiže i gradi, ništa nije u mojim očima bolje i vrednije od mostova, pisao je Andrić. Kada putnik namernik iz Kovina krene na sever, putujući prema Deliblatskoj peščari ili Vršcu, naići će na Crnu baru. Ovo značajno mesto, gde se sreću Crna bara i bara Crvenka, bilo je od davnina prometno zahvaljujući vojnom i trgovinskom značaju.

Prema kazivanjima starih Kovinaca, na tom mestu je nekada postojao drveni most koji su meštani svake godine gradili i popravljali kako bi prelazili Crnu baru i dolazili do njiva u atarima Deliblata i Gaja. Takav most bio je trošan, često se kvario pod teretom, a zimi bi postajao gotovo neupotrebljiv.

Prvi zidani most na ovom mestu podignut je 1843. godine, čime je izgrađena prva trajna ćuprija preko Crne bare. Te iste godine Aron Despinić (1780 – 1859), veleposednik iz Komorašta (Komorišta), postao je poznat po ovom poduhvatu. Komorašte (rum. Comorâște) je naselje u današnjoj Rumuniji, u okrugu Karaš-Severin. U 19. veku bilo je spahiluk srpske plemićke porodice Despinić „od Komorašta“.

Sačuvani podaci svedoče o Despinićevom plemićkom statusu. Godine 1834. i 1840. Aron Despinić je nabavio srpske knjige, povelje, u Kovinu, dok je gospodar Vasilije Despinić 1847. godine kupio knjige za sinove Petra, Konstantina i Pavla. Na kovinskom hramu Svetih Arhangela, na strani okrenutoj ka Dunavcu, nalaze se spomenici dobrotvorima Aronu i Jovanu Despiniću, vlastelinima Komoraškim, sa plemićkim grbovima.

Naslednu plemićku titulu dobio je 1843. godine od cara Ferinanda V izdavanjem plemićkog lista, grbovnice sa izgledom grba i pravom na titulu Aron plemeniti Despinić od Komorišta. Dodeljivanje plemićkih titula u monarhiji često je bilo povezano s doprinosima lokalnoj zajednici ili državnim interesima, najčešće kroz trgovinu ili ekonomski razvoj, što je izvesno u ovom slučaju bilo zbog učešća u značajnoj trgovini stokom na veliko sa Smederevom.

Kao znak zahvalnosti, Despinić je poklonio Kovinu prvi zidani most. Prema sačuvanim zapisima, izgradnja mosta završena je 1843. godine, a njegova cena bila je tolika da bi za taj novac mogla biti izgrađena kuća srednje veličine s flasterom popločanim dvorištem površine četiri ara.

Priče govore da je Despinić most izgradio kako bi olakšao pristup svom posedu, tri vodenice na Crnoj bari i pustre kod Gornje šume i u Blizanicama, dok drugi tvrde da je most finansiran državnim novcem dobijenim prodajom oružja knezu Milošu Obrenoviću tokom Revolucije. Kako god bilo, ovaj prvi zidani most ostao je simbol jednog vremena.

Sećam se detinjstva i puta kojim smo išli kod babe i dede u Gaj. Stari put je pratio trasu mostića, koja je i danas delimično vidljiva ispod sadašnjeg puta. Kada su 1965. godine napravljeni putevi za Deliblato i Gaj, izgrađen je novi put i raskrsnica, a stari most je srušen i zamenjen betonskim. Vlasnici okolnih vinograda, među kojima sam kasnije bio i ja, koristili su cigle starog mosta za zidanje vinogradarskih kućica. Te cigle, sa brojevima, i danas se mogu pronaći.

Zanimljivo je da su pravila gradnje mostova nekada strogo poštovana – mostovi su morali biti pod pravim uglom na vodotok. Retki stariji Kovinci se sećaju starog mosta na putu od Bavaništa prema Pančevu, kod salaša, gde je put pravio zavoj jer voda i put nisu bili pod pravim uglom. Kod Despinićeve ćuprije to nije bio slučaj.

Aron Despinić, veleposednik iz Komorašta, ostao je zapamćen kao dobrotvor koji je svojim delom doprineo razvoju zajednice. Most koji je poklonio Kovinu bio je ne samo koristan za lokalno stanovništvo već i simbol velikodušnosti i vizionarstva. Mada mnogo kasnije, sećam se da su stari Kovinci u razgovoru koristili kao odrednicu da je nešto “kod Despinića ćuprije”.

Moj gimnazijski profesor književnosti Miodrag Vujisić, često nas je savetovao da se Andriću treba vraćati, što sam prihvatio kao intelektualni kredo, pa zato i završavam Andrićevom opomenom: „Ne ruši sve mostove, možda ćeš se vratiti. Ostavi bar jedan most između srca i mene. U samoći je lakše neshvaćeno shvatiti, mogle bi te nazad vratiti uspomene.„