Naslovna fotografija: Kovinska gradska kuća 1911. godine, Levelező-lap (dopisna karta) sa markom od 5 filera, neodaslana, autor fotografije Julius Dezider
Piše profesor Dejan Kreculj
Nedavno su zrenjaninski studenti, nakon trodnevnog pešačenja pod sloganom „Iz Banata, iz inata“, stigli u Vršac, gde je održan veliki protest. Prema akademski preciznom planu, studenti su prepešačili ukupno 92,7 kilometara tokom tri dana. Prvog dana prešli su 32,3 kilometra, drugog 40,2, a trećeg dana 20,2 kilometra, kažu geografija i matematika jer Banat nije mali.
Međutim, udaljenosti između naselja u kovinskoj opštini oduvek su mi bile intrigantne. Kao fizičaru, vođen maksimom rođenog Banaćanina Emilijana Josimovića “Broj i mera – moja vera”, bili su mi zanimljivi brojevi i obrasci koji se kriju iza njih. Posebno mi je privukao pažnju duodecimalni brojevni sistem, koji je vekovima bio prisutan u trgovini i svakodnevnom životu mnogih krajeva sveta, uključujući Banat. Ovaj sistem čija je osnova broj 12, praktičan zbog svoje deljivosti (sa 2, 3, 4 i 6), koristio se za mere i obračunavanje robe, a njegov trag i danas nalazimo u pakovanjima – pivo, jaja i mnogi drugi proizvodi često se prodaju u pakovanjima od 12 ili 24 komada.
Sećam se kako me je još kao dete zadirkivao deda – mamin ujak – kada bih došao u Deliblato. Pošto sam već bio školarac, često me je ispitivao tablicu množenja. Jednom me je iznenadio pitanjem: „Koliko je 12 puta 12?“ Naravno, nisam znao. Tek kasnije sam shvatio – on je pohađao osnovnu školu u vreme Austrougarske, kada su učenici učili tablicu množenja do 144!
Ovaj broj nije bio slučajan. Udaljenosti između mnogih naselja u Banatu postavljene su planski, upravo u duodecimalnim jedinicama, što dodatno ukazuje na preciznu organizaciju vojnih, administrativnih i trgovačkih centara u našem regionu.
Kako se određuje udaljenost? Razdaljina između gradova tradicionalno se meri prema definisanim referentnim tačkama, a one zavise od svrhe merenja. U geografiji, kartografiji i transportnim sistemima, udaljenost se obično računa od administrativnog centra grada – najčešće sedišta gradske uprave, glavnog trga ili druge značajne institucije.
Danas, kada želimo da saznamo razdaljinu između dva mesta, najčešće koristimo Google mape, koje nam daju rastojanje „od mesta do mesta“. Ali, ako bismo preciznije merili – na primer, udaljenost od ulaza do izlaza iz Bavaništa (Selance i Breg), od jednog do drugog kružnog toka, videli bismo da je ta razdaljina puna četiri kilometra.
Zato sam odabrao da preciznije izmerim rastojanje, recimo, od Kovina do Deliblata. Dobio sam oko 12 kilometara. Ali, kada sam zumirao kartu i pronašao referentne tačke, uočio sam da se merenje vrši od zgrade Opštine u Kovinu do mesne zajednice i škole u Deliblatu. Dakle, upravo onako kako struka nalaže.
U vreme Austrougarske, u Kovinu i okolnim mestima, referentne tačke bile su vojne i administrativne zgrade – sedišta vojnih regimenti ili regionalnih uprava. Ovaj pristup bio je ključan za plansku izgradnju naselja i olakšavanje komunikacije.
Još jedan zanimljiv podatak tiče se mernih jedinica koje su tada bile u upotrebi. Nemačka i austrijska milja iznosila je nešto više od 6 kilometara, što znači da su mnoge udaljenosti u Banatu celobrojni višekratnici ove mere. Ovakva organizacija imala je smisla u okviru Vojne krajine, jer je omogućavala lakšu vojnu mobilizaciju i bolju komunikaciju između naselja.
Kroz sistematsko naseljavanje i odbrambene potrebe, naselja su često bila planski postavljana na strateške udaljenosti. Tokom Banatske vojne krajine (1764–1873), Kovin je imao ključnu ulogu kao granični centar. Mesta su se razvijala oko fortifikacija i trgovačkih puteva, a sistematičnost u planiranju vidljiva je i u kasnijim kolonizacijama, koje su bile deo agrarne reforme i demografske politike Austrougarske.
Znači, udaljenosti između banatskih naselja nisu rezultat slučajnosti, već promišljene organizacije prostora kroz istoriju. Danas se naselja razvijaju drugačijim tempom i logikom, ali tragovi nekadašnje precizne organizacije i dalje su prisutni – samo ih treba umeti prepoznati, shvatiti da pravi Banat i dalje nosi pečat preciznog planiranja koje traje vekovima. I kada idemo negde, mi ne idemo “od mesta A do mesta B”, kako je postalo pomodno da se govori, već idemo iz Kovina u Bavanište, Deliblato, Dubovac …
