Piše profesor Dejan Kreculj
Zbog intenzivnog saobraćaja na raskrsnici puteva kod Crne bare, nedavno izmenjenog režima prioriteta i povučenog položaja spomenika daleko od puta, malo je onih koji primećuju da se tu nalazi krst. Štaviše, kada putno zemljište nije pokošeno, visoka trava delimično zaklanja spomenik, ali i prikriva ozbiljnu opasnost – ispred njega se nalazi dubok kanalizacioni šaht, uglavnom bez poklopca, koji predstavlja dodatnu pretnju onima koji bi želeli da mu priđu bliže.
Sećam se ovog mesta još iz detinjstva, s početka šezdesetih godina, kada me je otac vozio biciklom, u korpici učvršćenoj na rudi. Na putu za Mramorak, baš ovde smo pravili pauzu za užinu: na travi bi se prostiralo ćebence, naseckani sir i paradajz, verovatno i još ponešto. Tada saobraćaja gotovo da nije bilo, a i kada bi neko naišao, put se nalazio niže nego danas, jer je sadašnji trup puta i raskrsnice izgrađen mnogo kasnije. Nismo ni slutili da ćemo se početkom osamdesetih godina obreti na Crvenki i ovde provoditi mnogo vremena.
Na raskrsnici kod Crne bare nalazi se spomenik u obliku krsta, prvobitno porušen 1945. godine od strane pripadnika Crvene armije, prilikom njihovog dolaska iz pravca Bele Crkve, a naredne godine obnovljan. No, to nije bio jedini atak koji je monument preživeo: u leto 1939. godine, kao posledica radova, potkopana je njegova osnova pa je srušen i pri tome polomljen. Nakon sanacije vraćen je na mesto, ali se trag mesta preloma i danas jasno vidi.
Do 1873. godine, spomenik je pripadao pravoslavnoj crkvi, ali je nakon razdvajanja Srpske i Rumunske pravoslavne crkve prešao pod jurisdikciju Rumunske pravoslavne crkve. Razdvajanje ove dve crkve bilo je složen i postepen proces, koji je uključivao političke, etničke i verske faktore. Rumunska pravoslavna crkva proglašena je autokefalnom 1864. godine, ali Vaseljenska patrijaršija u Carigradu to nije odmah priznala. Tek 1885. godine autokefalnost Rumunske pravoslavne crkve zvanično je priznata, čime je formalizovano razdvajanje.
Spomenik je prvobitno stajao na širokom postamnetu od opeke, što ga je izdizalo u odnosu na okolinu. Na obe strane bile su ikone na metalnoj podlozi. Natpis na spomeniku bio je ispisan staroslovenskim slovima, što ukazuje na njegovu starost, ali ne isključuje i kasniju obnovu ili prepisivanje. Prema nekadašnjem, danas većim delom uništenom zapisu, spomenik datira iz 1428. godine, kada je ovim područjem vladao ugarski kralj Sigismund Luksemburški poznat po svojim diplomatskim i vojnim sposobnostima. To ukazuje na mogućnost da je spomenik podignut njemu u čast prilikom neke od njegovih inspekcija granice. Simbolika krsta u tom periodu često je bila povezana sa hrišćanskim otporom prema Osmanlijama. Mada Osmanlije u to vreme još nisu prešle Dunav, vršile su snažan pritisak ka severu, zbog čega su ovakvi verski simboli imali poseban značaj.
Na spomeniku su bila ispisana prezimena velikih porodica koje su ga podigle. Prema zapisima prote Aleksandra Guge, tri prezimena su jasno identifikovana: Bunda, Sarmeš i Fara, dok se pretpostavlja da je četvrto prezime Čan, ili izvesnije Đan, iako je teško utvrditi tačnu transkripciju zbog oštećenja slova.
Prilikom obnove spomenika 1952. godine preko ojačanja tokom sanacije sa strane prema bari, postavljena je mermerna ploča sa natpisom na rumunskom jeziku: „ Călătorule stăi! Roagă-te și mergi cu Dumnezeu.” (“Putniče, stani, pomoli se i nastavi put s Božijom pomoći.”) Nažalost, već dugi niz godina ploča nije održavana, a slova, koja se jedva naziru, odolevaju vremenu. Iako je spomenik zvanično utvrđen kao kulturno-istorijska vrednost i nalazi se pod zaštitom, prepušten je propadanju.
Iako je spomenik zvanično utvrđen kao kulturno-istorijska vrednost i nalazi se pod zaštitom, prepušten je propadanju. Spomenik na Crnoj Bari, uprkos svojoj bogatoj istoriji i statusu zaštićenog kulturnog dobra, danas ostaje gotovo nevidljiv savremenim prolaznicima. Njegova simbolika, vezana za vekovne verske i istorijske procese, polako nestaje pod zubom vremena. Ako ne bude adekvatno obnovljen i očuvan, preti mu potpuni zaborav – sudbina koju ovaj spomenik, kao svedok više od pola milenijuma istorije, ne zaslužuje.
